Tussen 1866 en 1907 bouwden de gebroeders Gradussen uit Winssen 37 kerkorgels. Orgels van de Gradussen bevinden zich onder andere in Alem, Arnhem, Beuningen, Haren, Haarsteeg, Hoogeloon, Megen, Wijchen en Veendaal. Zie het geografisch overzicht.

De Start
In de tweede helft van de vorige eeuw (1800) begon Gradus Gradussen (1798-1880) met de start van de orgelbouw. Gerardus Gradussen, geboren op 16 februari 1798 te Afferden, is een zoon van Jan Gradussen uit Afferden die huwt op 3 mei 1794 met Catharina van de Kerkhof uit Horssen. De in Deest geboren Gradus Gradussen was een veelzijdig mens.

Nadat hij zich in 1830 aan de Deijnsche-straat in Winssen, de woonplaats van zijn kersverse echtgenote Petronella van Welie, had gevestigd, ontplooide de meestertimmerman zich binnen twintig jaar tot architect én orgelbouwer om later ook nog eens aan een carrière als wethouder van de toenmalige gemeente Ewijk te beginnen. Gradus werkte eerst als timmerman in Winssen(Gld.) en in die eerste jaren groeit zijn interesse voor de orgelbouw. Hij werkt met personeel, later aangevuld met de steun van zijn twee zonen: Willem (1831) en Henricus (1839). Henricus,orgelbouwer te Winssen, is gehuwd met Jacoba Roelofse.

Gezamenlijk ontwerpen en maken zij alle soorten kerkmeubilair en hebben vaak de leiding bij de bouw van een kerk. Na de nodige ervaring te hebben opgebouwd ontpopt de firma zich als architect en aannemer voor kerkenbouw. Een voorbeeld hiervan is de bouw van de St. Antoniusabtkerk in Wijchen (1854), waarin in 1889 door Gradussen een orgel wordt geplaatst.

De nog bestaande pastorieën van Ewijk en Deest, de kerk van de Heilige Antonius Abt in Wijchen alsmede de voormalige waterstaatskerk van Beuningen en de in de oorlog verwoeste kerk van Deest kwamen van de tekentafel van deze Winssenaar.En passant bouwde hij in 1851 ook een orgel voor de hervormde kerk van Beuningen (sinds 1997 weg en inmiddels herplaatst in Zuiderwoude), waarmee hij de grondslag legde voor “Gebrs. Gradussen Orgelfabrikanten Winssen bij Nijmegen” zoals het bedrijf op de officiële papieren heette. Die gebroeders Gradussen waren Willem en Hend, twee zoons van Gradus.

Deest had in 1866 de primeur (het orgel ging in 1945 samen met de kerk ten onder), een jaar later kreeg de hervormde kerk aan de Kattenburg in Druten zijn Gradussenorgel, en vervolgens vonden de in Winssen gefabriceerde orgels hun weg door heel Nederland.

Die van de Walburgis- en de Martinuskerk in Arnhem zijn samen met het in 1889 in de door vader Gradussen gebouwde Antonius Abt van Wijchen geplaatste orgel de grootste. Maar ook in onder meer Meppel, Wageningen, Wervershoof, Groenlo, Veenendaal, Schiedam, Winschoten en, dichterbij huis, Appeltern, Megen en Deest werden de missen voortaan opgeluisterd met muziek van een Gradussenorgel.

Vakwerk
De firma Gradussen maakt zeer bijzondere en degelijke orgels en daarbij verrichten zij in vele kerken onderhoudswerk en reparaties. Van huis uit zijn zij timmerlieden en van hen werd toen verondersteld dat zij niet over orgelmakerskwaliteiten beschiken, het tegendeel is inmiddels bewezen.

De Gradussen beschikten over goede kennis van houtbewerking en zij blijken veelzijdige lieden te zijn. Dit komt tot uiting in hun beeldhouwwerk, legeringen van metalen voor de pijpenfabicage en kennis van mechaniek voor een doelmatig funtioneren van orgels. Hun werk getuigt van degelijkheid en technisch goed onderbouwd.

De firma Gradussen ontwikkelde een eigen systeem van benamingen en het noteren hiervan, bij vele collega’s veroorzaakte dat problemen.

De Techniek
Opvallend bij de Gradussen-orgels is de windvoorziening. De balgen zijn royaal uitgevoerd, waarmee een extra windreserve mogelijk is. Op de registertrekkers brachten zij wit-porceleinen naamplaatjes aan met tekst.

Het orgelwerk en vooral het pijpmensuren werk van Gradussen is vooral georiënteerd op het werk van de Franse orgelbouwer Dom Bédos de Celles.

Daar de firma Gradussen bekend staat als ontwerpers van kerkinterieurs maakten zij in die hoedanigheid vaak zelf de orgelkast. De Culturele Raad van Brabant spreekt een eeuw later van “hooggekwalificeerd orgelwerk van de Gradussen”.

Expositie
Piet van de Geer uit Winssen samen met zijn plaatsgenoten Pieter van Oss en Macky van den Belt, namens de historische vereniging Tweestromenland druk bezig geweest met het samenstellen van een expositie over deze orgelbouwers, die binnen de wereld van de kerkmuziek nog steeds een zekere naam hebben, maar die in Winssen en de rest van Maas en Waal zo goed als vergeten zijn.

(Bron: www.arnhem-organ.nl en www.orgelsite.nl)